Ekspedycje w EGISET – źródło informacji o pochodzeniu zbieranych materiałów

Ekspedycje w EGISET – źródło informacji o pochodzeniu zbieranych materiałów

Magdalena Małecka, Marcin Zaczyński

Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych organizuje wyjazdy ekspedycyjne, mające na celu odnalezienie i zabezpieczenie zagrożonych wyginięciem odmian i gatunków roślin. Poszukuje się starych odmian i populacji miejscowych zbóż, roślin warzywnych, oleistych, ozdobnych, dawnych odmian drzew owocowych oraz gatunków roślin leczniczych i roślin towarzyszących uprawom (chwastów).

Zebrany materiał w formie nasion, owoców lub zrazów zostaje oczyszczony oraz odpowiednio przygotowany, a następnie poddany rozmnożeniu i ocenie, które są przeprowadzane przez kuratorów kolekcji. Informacje zebrane podczas ekspedycji trafiają do systemu informacyjnego EGISET, czyli do centralnej bazy danych o zasobach genowych roślin.

W EGISET znajdują się dane obiektów przechowywanych w banku genów Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych i są udostępniane poprzez stronę internetową https://wyszukiwarka.ihar.edu.pl/. Na podstawie danych z EGISET można dowiedzieć się w jakich latach i w jakich rejonach były organizowane wyjazdy ekspedycyjne oraz jakie zasoby podczas nich zebrano. Dla obiektów zbierane są informacje na temat ich pochodzenia, takie jak nazwa kraju, województwa, powiatu, gminy, miejscowości, oraz współrzędne geograficzne. Dodatkowo zapisywane są informacje takie jak przeznaczenie odmiany (np. ogórki do kiszenia) i jej opis oraz historia (np. „Dynia duża, pomarańczowa, karbowana, uprawiana od 20 lat.”).

Dane o 97 ekspedycjach zrealizowanych na terenie kraju wprowadzono do systemu EGISET. Najstarsza krajowa ekspedycja zapisana w bazie danych odbyła się w 1984 roku. Podczas niespełna 100 wyjazdów zebranych zostało 6 038 obiektów, a 5 590 z nich posiada w bazie współrzędne geograficzne miejsca zbioru. Ich rozmieszczenie jest pokazane na poniższej mapie.

Rozmieszczenie punktów zbioru obiektów z wyjazdów ekspedycyjnych KCRZG.

Najwięcej obiektów zostało zebrane w województwach małopolskim, lubelskim i podlaskim, natomiast najmniej – w warmińsko-mazurskim, opolskim i łódzkim. Liczbę zebranych obiektów z podziałem na województwa przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1 Liczba zebranych obiektów w województwie.

Obszar Polski jest zróżnicowany pod względem rzeźby terenu, gleb oraz klimatu. Różni się również sposób użytkowania obszarów rolniczych. Dlatego w poszczególnych rejonach kraju są zbierane różne gatunki roślin. Poniższa tabela i mapy pokazują jakie grupy roślin zostały zebrane w województwach. Wszystkie obiekty zgromadzone w trakcie ekspedycji podzielono na 6 grup:

• zboża,
• warzywa,
• rośliny strączkowe,
• drzewa owocowe,
• inne, do których wliczono rośliny przyprawowe, lecznicze, ozdobne, towarzyszące uprawom (chwasty), dzikie krewniaki roślin uprawnych, rośliny oleiste i włókniste.

Tabela 2 Liczebność grup roślin zebranych w poszczególnych województwach.

W północnozachodniej części Polski trzema najpopularniejszymi zebranymi grupami roślin są trawy, inne oraz drzewa owocowe. W województwie zachodniopomorskim grupy roślin o największej liczbie zebranych obiektów to: drzewa owocowe (51 obiektów), trawy (27) oraz inne (22). W województwie pomorskim są to grupy: inne (34), warzywa (15) oraz trawy (14), w lubuskim: trawy (263), inne (216) oraz warzywa (50), w wielkopolskim: trawy (95), drzewa owocowe (81) oraz inne (75).

Grupy roślin zebrane podczas ekspedycji w północnozachodnim rejonie kraju.

Najmniej obiektów zebrano podczas ekspedycji w rejon południowozachodniej części kraju. Najliczniej reprezentowane grupy roślin to: trawy, inne oraz warzywa. W województwie dolnośląskim zebrano głównie obiekty reprezentujące następujące grupy roślin: trawy (158), inne (71) oraz rośliny strączkowe (43), w opolskim: inne (24) oraz warzywa (12), w śląskim: warzywa (30), inne (26) oraz rośliny strączkowe (23), w łódzkim: drzewa owocowe (14), inne (13), warzywa (13).

Grupy roślin zebrane podczas ekspedycji w południowozachodnim rejonie kraju.

W centralnym i północnowschodnim rejonie kraju najwięcej zebranych obiektów należy do grup: warzywa, drzewa owocowe oraz rośliny strączkowe. W województwie kujawsko-pomorskim grupy roślin o największej liczbie zebranych obiektów to: trawy (33), inne (20) oraz drzewa owocowe (18), w warmińsko-mazurskim trawy (11), w podlaskim: warzywa (369), rośliny strączkowe (146) i drzewa owocowe (105), w mazowieckim: drzewa owocowe (36), warzywa (29) oraz rośliny strączkowe (15).

Grupy roślin zebrane podczas ekspedycji w centralnym i północnowschodnim rejonie kraju.

Południowowschodnia część kraju jest rejonem, w którym zebrano najwięcej obiektów podczas wyjazdów ekspedycyjnych. Najliczniej reprezentowane są następujące grupy roślin: inne, warzywa oraz trawy. W województwie lubelskim najliczniej reprezentowanymi grupami roślin są: warzywa (309), rośliny strączkowe (231), inne (149), w świętokrzyskim: inne (183), drzewa owocowe (139) oraz warzywa (85), w małopolskim: trawy (278), inne (274) oraz drzewa owocowe (139), w podkarpackim: drzewa owocowe (108), rośliny strączkowe (80) oraz trawy (75).

Grupy roślin zebrane podczas ekspedycji w południowowschodnim rejonie kraju.

Wśród obiektów zgromadzonych podczas wyjazdów ekspedycyjnych najwięcej roślin należy do grup: inne, warzywa oraz trawy. Zebrane dawne odmiany roślin uprawnych są źródłem wielu wartościowych genów dla hodowli nowych odmian odpornych na choroby czy szkodniki. W Polsce dawne odmiany i populacje miejscowe nadal są uprawiane w przydomowych ogródkach, sadach,  czy w małych gospodarstwach rolnych. Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych, dzięki finansowanemu przez z Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Programowi Wieloletniemu pod nazwą „Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju”, jest w stanie zabezpieczyć i udostępniać coraz rzadziej uprawiane odmiany i gatunki.