Dawne gatunki i odmiany zbóż źródłem bioróżnorodności
Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG) w Radzikowie nazywane jest potocznie „bankiem genów”. Określenie „bank” w odniesieniu do roślin i genów może dziwić. Aby zrozumieć to określenie należy odwołać się do tradycyjnego rozumienia słowa „bank” czyli instytucji gromadzącej i pomnażającej kapitał na przyszłość. W „banku genów” w Radzikowie takim kapitałem na przyszłość jest bioróżnorodność roślin. Bioróżnorodność roślin dla przyszłych pokoleń zachowuje się dzięki gromadzeniu i przechowywaniu ich nasion. W przechowalni KCRZG przechowywane są, jak w skarbcu, nasiona ponad 70000 obiektów (odmian, linii hodowlanych, populacji miejscowych). Zgromadzone materiały są również charakteryzowane pod kątem cech przydatnych do hodowli nowych odmian. Na obszarach wiejskich obserwuje się spadek różnorodności gatunkowej roślin uprawnych oraz towarzyszących uprawom, zwiększa się natomiast areał monokultur. Proces ten wpływa również niekorzystnie na różnorodność pokarmu dostępnego dla ludzi i zwierząt. Do najważniejszych czynników wpływających na zmniejszenie bioróżnorodności pól uprawnych, zaliczamy: ograniczanie lub zaniechanie tradycyjnych metod produkcji rolnej, likwidacje i fragmentacje siedlisk/ekosystemów, skażenie gleb związkami chemicznymi, odwodnienie, zakwaszenie. Rolnictwo przemysłowe, ukierunkowane na uprawę gatunków oraz odmian najbardziej wydajnych/plennych, przynoszących największe zyski, wyparło z uprawy tradycyjne dawne odmiany i gatunki. W ten sposób, wraz z dawnymi odmianami i lokalnymi populacjami roślin znikają ich specyficzne cechy i przystosowania, które mogły by być wykorzystane np. jako wartościowe źródła cech do ulepszania nowych odmian. Jedną z głównych przyczyn powrotu do zapomnianych gatunków i odmian roślin uprawnych jest zmniejszenie się różnorodności dostępnego pokarmu roślinnego. Wieki temu ludzie uprawiali ponad 2000 gatunków roślin. Obecnie 70% światowej konsumpcji oparte jest na 9 gatunkach (pszenica, kukurydza, ryż, ziemniaki, jęczmień, owies, maniok, soja, trzcina cukrowa). Klęska w którymkolwiek z tych gatunków spowodowana np. epidemią choroby lub masową inwazją szkodnika, mogłaby oznaczać poważne problemy na światowych rynkach. W ostatnich latach można zauważyć wyraźny wzrost zainteresowania uprawą dawnych odmian warzyw, owoców oraz roślin zbożowych. W wielu krajach (np.: USA, Wielka Brytania, Kanada) coraz prężniej rozwija się sektor lokalnych firm zajmujących się sprzedażą nasion dawnych odmian warzyw (tzw. heirloom seeds– dziedzictwo nasion). Zapomniane odmiany, niejednokrotnie mniej plenne od odmian współczesnych, posiadają szereg cech atrakcyjnych dla konsumentów- wyjątkowy kształt, kolor, smak i zapach. Niewątpliwym atutem dawnych odmian jest również ich zróżnicowanie genetyczne, co wpływa na wzrost bioróżnorodności danej rośliny uprawnej. Rolnicy zainteresowani uprawą cennych lecz ‘zapomnianych’ gatunków, mogą ubiegać się o dofinansowanie w ramach PROW. Działania takie realizowane są w ramach Pakietu 6. „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie (PROW)”. Celem tego pakietu jest zachowanie ginących i cennych odmian, gatunków, ekotypów roślin uprawnych, dywersyfikacja upraw na obszarach wiejskich, wytwarzanie nasion gatunków zagrożonych erozją genetyczną spełniających minimalne wymagania jakościowe, oraz produkcja materiału siewnego odmian regionalnych i amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze. Realizacja pakietu polega na uprawie lub wytwarzaniu materiału siewnego/nasion odmian regionalnych i/lub amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze oraz pozostałych gatunków i odmian roślin zagrożonych erozją genetyczną tj.: pszenica płaskurka; pszenica samopsza; żyto krzyca; lnianka siewna; nostrzyk biały; lędźwian siewny; soczewica; pasternak; przelot pospolity; gryka. Dopłaty do 1 ha wynoszą odpowiednio 750 zł w przypadku uprawy i 1000 zł w przypadku wytwarzania materiału nasiennego.
Uprawiając dawne odmiany należy pamiętać o ich ograniczeniach. Stare odmiany wymagają innej agrotechniki niż nowoczesne odmiany. Najlepiej „się czują” uprawiane w warunkach rolnictwa ekologicznego. Z uwagi na ich populacyjny charakter, nie występuje efekt spadku plonu w kolejnym pokoleniu (F2). Umożliwia to reprodukcję nasion w obrębie własnego gospodarstwa, co jest niewątpliwą zaletą w przypadku uprawy w gospodarstwach ekologicznych. Ponadto dawne odmiany populacyjne uprawiane były w warunkach rolnictwa ekstensywnego, przez co są mniej wymagające pod względem warunków środowiskowych niż współczesne odmiany.
W badaniach przeprowadzonych w IHAR-PIB Radzików („Badania w zakresie doboru odmian zbóż i ziemniaków zalecanych do uprawy ekologicznej – dobór odmian mieszańcowych (F1) i populacyjnych kukurydzy do uprawy na ziarno i na kiszonkę w systemie ekologicznym.” (Ochodzki, Warzecha, Żurek) źródło: [link]), dawne odmiany populacyjne kukurydzy uprawiane w warunkach ekologicznych, osiągały plony na poziomie 60% plonu odmian mieszańcowych. Rośliny odmian populacyjnych były również niższe niż odmian mieszańcowych. Posiadały również mniejsze kolby. W przypadku uprawy na kiszonkę całkowity plon zielonej suchej masy stanowił ok. 55% plonu odmian mieszańcowych, przy zachowaniu dobrych parametrów żywieniowych. W kolekcji Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych w Radzikowie znajduje się 16 dawnych polskich odmian populacyjnych kukurydzy. Odmiany te cechuje bardzo duża różnorodność typów i kolorów ziarna. Niektóre z nich posiadają bardzo ozdobne kolby, np.: odmiana Dar Północy. Dawne odmiany kukurydzy zgromadzone w zasobach KCRZG są ściśle związane z początkami hodowli i nasiennictwa kukurydzy w Polsce. Za symboliczny początek hodowli odmian mieszańcowych kukurydzy w Polsce uważana jest rejestracja pierwszego mieszańca odmianowego Wiel – Wi otrzymanego w wyniku krzyżowania odmian populacyjnych: Wielkopolanki i Wigoru (1957 rok).
Prace nad dawnymi odmianami roślin uprawnych prowadzone są w ramach programu wieloletniego pt. „Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji, wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju” koordynowanego przez IHAR-PIB a finansowanego przez MRiRW.
W ramach zadania 1.6 prowadzone są również działania promujące uprawę i wykorzystanie zapomnianych obecnie, dawnych odmiany i gatunków roślin uprawnych. Działania te mają również na celu podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie znaczenia bioróżnorodności. Są to m.in.: stoiska informacyjne podczas targów rolniczych, dni pola, dożynek ,szkolenia/wykłady dla rolników, uczniów szkół rolniczych, materiały informacyjne (ulotki, broszury, banery, roll-up’y), artykuły w prasie rolniczej. Od 2017 roku działa również aktywna ścieżka edukacyjna o dawnych odmianach. Niewielkie próbki nasion dawnych odmian oraz ‘zapomnianych’ gatunków można również zamówić poprzez stronę internetową: wyszukiwarka.ihar.edu.pl. Wymierny efekt prac prowadzonych w KCRZG nad dawnymi odmianami zbóż to rejestracja dwóch odmian regionalnych pszenicy zwyczajnej- Ostki Grodkowickiej i Ostki Gruboziarnistej Grodkowickiej 13 lutego tego roku. Odmianą regionalną (odmianą dla zachowania bioróżnorodności) określamy populację miejscową, lub odmianę naturalnie przystosowaną do warunków lokalnych, zagrożoną postępującą z czasem utratą różnorodności genetycznej.
__
mgr Monika Żurek
IHAR-PIB
Zakład Genetyki i Hodowli Roślin
Pracownia Kukurydzy i Pszenżyta
