Sposoby przechowywania okazów w herbarium Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR – PIB

Herbarium (od łacińskiego herba – zioło) to kolekcja zakonserwowanych okazów roślin wykorzystywanych do różnych celów, przede wszystkim do badań naukowych. Termin ten może odnosić się nie tylko do samej kolekcji, ale również do budynku lub pomieszczenia, w którym znajdują się okazy.

Okazami mogą być całe rośliny lub ich części, jak na przykład nasiona. Całe rośliny, tj. z korzeniami, lub ich pędy, łodygi z liśćmi, zazwyczaj są przechowywane w formie zasuszonej, przymocowane do kartki papieru. Ich części mogą być również przechowywane w pudełkach, w fiolkach, w workach lub zanurzone w alkoholu lub w innej substancji konserwującej. Okazy w herbarium są często wykorzystywane jako materiał odniesienia (referencyjny) do opisu gatunków roślin.

W herbarium Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR – PIB gromadzimy okazy roślin rolniczych, głównie zbóż, ale także okazy dzikich krewniaków roślin uprawnych i roślin towarzyszących uprawom (potocznie zwanych chwastami). W większości stanowią one materiał referencyjny do nasion przechowywanych w przechowalni długoterminowej czyli w banku genów. Oznacza to, że część obiektów, których nasiona przechowywane są w stanie żywym przechowalni, mają swoje odpowiedniki w postaci zasuszonych roślin i ich części w herbarium. Taki materiał może być wykorzystany np. do badań porównawczych.

Największą część eksponatów w Herbarium KCRZG stanowią fiolki z nasionami różnych grup roślin, zarówno rolniczych, jak i towarzyszących uprawom. Nasiona pochodzą z różnych krajów świata i tworzą największą kolekcję tego typu w Polsce. Służą przede wszystkim do oznaczenia gatunków. Są tym bardziej wyjątkowe, ponieważ w Polsce nie mamy pełnego klucza do oznaczania roślin po przez nasiona (klucz W. Kulpy z 1974 r. pt. „Nasionoznawstwo chwastów” zawiera opisy jedynie 320 gatunków), więc jest to kolekcja referencyjna nasion (ponad 10 000 obiektów). 

Szuflady z przegródkami, w których przechowywane są fiolki z nasionami w herbarium KCRZG IHAR – PIB. Każda z fiolek posiada swój unikatowy numer kolekcyjny oraz kod kreskowy (fot. Iwona Połeć)

Jedne z najstarszych okazów nasion przechowywanych w herbarium KCRZG IHAR – PIB (fot. Iwona Połeć)

Przykładowe arkusze zielnikowe (fot. Iwona Połeć)

Poza okazami całych roślin w herbarium KCRZG przechowywane są także kłosy zbóż, które są przechowywane w tekturowych pudełkach, co zapobiega uszkodzeniom okazów.

Pudełka z różnymi kłosami zbóż (fot. Iwona Połeć)

Kłosy, a także całe rośliny, pakowane są także w torebki foliowe, w atmosferze ochronnej, tj. do worka przed zgrzaniem jego krawędzi został wpuszczony azot, który uniemożliwia rozwój mikroorganizmów, a ponadto okazy dłużej zachowują swój naturalny kolor.

Okazy pakowane w atmosferze ochronnej (fot. Iwona Połeć)

Aby zabezpieczyć przed szkodnikami te okazy, które nie są zapakowane w szczelne worki w atmosferze ochronnej, w herbarium panuje obniżona temperatura, między 6 a 8 °C. Tak niska temperatura uniemożliwia rozwój szkodliwych owadów. Ten sposób zabezpieczenia pozwala na wyeliminowanie użycia insektycydów, które mogą być szkodliwe dla ludzi. Ponadto w pomieszczeniu herbarium został zainstalowany osuszacz sorpcyjny, czyli urządzenie obniżające wilgotność powietrza. To z kolei zabezpiecza okazy przed zawilgoceniem. Bowiem podwyższona wilgotność grozi rozwojem grzybni na okazach i bezpowrotna utratą okazu.

Jednak najważniejsze jest odpowiednie przygotowanie okazu. Rośliny muszą być dobrze wysuszone miedzy kartkami papieru, które chłoną wilgoć. Następnie są mocowane do teczki wykonanej z grubego papieru i przykryte arkuszem bibuły. Niezbędne jest również opatrzenie okazu etykietą zawierająca nazwę gatunkową, rok i miejsce zebrania oraz inne dane, takich jak: nazwisko znalazcy, autora oznaczenia rośliny i wykonawcy planszy.
__
Autorzy:
Grzegorz Gryziak, Denise Fu Dostatny
Krajowe Centrum Roślinnych zasobów Genowych